Tiếng Sre, sự cải tiến, từ Đức Cha Casagne đến linh mục Jacques Dournes

GHI CHÚ và TẠP LUẬN

Về việc phiên âm tiếng Srê (Kơho)

(Liên quan đến Từ điển của Linh mục Jacques Dournes)

Tác giả: François MARTINI

Năm 1949, Linh mục Jacques Dournes, sau khi hoàn thành một cuốn từ điển tiếng Srê – ngôn ngữ của một bộ tộc miền núi ở Nam Đông Dương – đã mang bản thảo của mình đi tìm nhà xuất bản. Tuy nhiên, cả ở Sài Gòn lẫn Hà Nội, không nhà in nào có khả năng tái hiện tác phẩm của ông do thiếu các ký tự đặc biệt mà tác giả sử dụng trong hệ thống phiên âm.

Trong tuyệt vọng, Linh mục Dournes đã cầu cứu Ngài Hiệu trưởng Học viện Bayen, Cố vấn Giáo dục. Khi biết rằng khó khăn trong việc in ấn từ điển tiếng Srê cũng xảy ra mỗi khi cần xuất bản tài liệu liên quan đến một trong những phương ngữ ít được biết đến ở Đông Dương, Ngài Cố vấn Giáo dục đã nghĩ đến việc cho khắc các ký tự đặc biệt cần thiết tại Paris. Tuy nhiên, trước khi chi ra một khoản chi phí lớn như vậy, Ngài Bayen muốn tham khảo ý kiến của Trường Viễn Đông Bác Cổ Pháp. Hội học giả này đáp rằng không thể đánh giá giá trị của một tài liệu được phiên âm bằng một hệ thống phức tạp một cách vô lý, không cần thiết, và chắc chắn là thiếu chính xác.

Dù phê bình có phần nghiêm khắc về hình thức, nhưng nhận xét này là đúng: sự phức tạp không cần thiết, thiếu chính xác hoặc bỏ sót một số âm vị quan trọng là những khuyết điểm nghiêm trọng của hệ thống phiên âm đầu tiên này. Trả lời về vấn đề này, Linh mục Dournes cho biết ông không phải là người phát minh ra hệ thống này, rằng ông luôn thấy nó bất tiện và chưa hoàn hảo, nhưng đó là hệ thống La Mã hóa bắt buộc theo một sắc lệnh chính thức quy định việc phiên âm các phương ngữ Mọi (1). Ông còn nói thêm rằng ông sẵn sàng làm lại toàn bộ công việc nếu có một hệ thống tốt hơn được đề xuất.

(1) Sắc lệnh số 6145, ngày 2 tháng 12 năm 1935. Công báo Đông Dương, số 100, ngày 7 tháng 12 năm 1935.

Trong bối cảnh đó, Ngài Hiệu trưởng Bayen đã chủ động triệu tập một Ủy ban tại Đà Lạt nhằm thiết lập một hệ thống phiên âm mới cho phương ngữ Srê. Phụ lục sẽ trình bày biên bản chứa bảng hệ thống được Ủy ban này thiết lập.

Hệ thống phiên âm cần thay thế đã được Đức Giám mục Cassaigne sử dụng trong các tài liệu sau: Từ điển Kơho và Sổ tay Hội thoại Pháp-Kơho (1).

(1) Tái bản lần thứ hai. Sài Gòn, 1936. Nhà in Union.

Thực ra, hệ thống này chỉ là một phiên bản điều chỉnh của chữ quốc ngữ cho các phương ngữ Mọi. Nó thậm chí còn đơn giản hơn chữ quốc ngữ, vì phương ngữ Srê không có thanh điệu, nên hệ thống phiên âm của ngôn ngữ này không bị quá tải bởi các dấu thanh như hệ thống tiếng Việt.

Tuy nhiên, các phương ngữ Mọi sử dụng những âm vị mà tiếng Việt không có. Do đó, để ghi lại chúng, người ta đã phải thêm các ký tự mới vào “rừng” ký hiệu của chữ quốc ngữ, gây ra không ít khó khăn cho các nhà in ở Đông Dương. Chỉ cần nhìn vào các tài liệu của Đức Giám mục Cassaigne, ta có thể thấy nhà in Union đã xử lý vấn đề này một cách qua loa như thế nào. Nhưng đó chỉ là những tài liệu nhỏ; không thể áp dụng cách làm tạm bợ này cho một tác phẩm quan trọng như từ điển của Linh mục Dournes.

Vì vậy, điều kiện tiên quyết cho một hệ thống mới là khả năng in ấn dễ dàng.

Do đó, Ủy ban quyết định loại bỏ tất cả các ký tự không thông dụng và chỉ sử dụng các chữ cái, ký hiệu, và dấu thanh có sẵn trên bàn phím máy đánh chữ thông thường.

Đây không phải là một việc khó khăn, mà ngược lại, rất khả thi. Dưới đây là một số ví dụ về việc loại bỏ các ký tự rườm rà:

– Thay vì phân biệt ă và a, ĭ và i, ü và u, … người ta dùng aa, ii, uu, … Đây cũng là cách làm của người Hà Lan và Phần Lan.

– Tương tự, các ký tự ơ và ư (gọi là “râu”) – vốn khiến việc in ấn ở châu Âu trở nên bất khả thi vì chúng chỉ tồn tại trong hệ thống chữ quốc ngữ và không được biết đến ở bất kỳ nơi nào khác trên thế giới – được thay bằng ô và ü.

– Âm vị vòm miệng c đã đủ khác biệt với âm vị ngạc mềm k, nên không cần dùng đến ký tự ç – vốn mang một giá trị hoàn toàn khác trong các hệ thống thông dụng.

– Vì giá trị thông thường của ç không thể đại diện cho âm vòm miệng không rung của tiếng Srê nếu không có thỏa thuận trước, nên chỉ cần đơn giản dùng c để ghi âm vòm miệng không rung này.

– Chữ ñ, dù không phải ngoại lệ ở châu Âu, nhưng lại bất thường ở Đông Dương; nó được thay bằng nhóm ny (xem: canyon thay cho cañon). Điều này hợp lý trong một hệ thống đã sử dụng ng cho âm ŋ.

– Vấn đề là phải nhất quán (1).

Dù chọn bất kỳ quy ước nào, cũng cần phải giải thích rõ ràng. Không có hệ thống phiên âm nào có thể đọc được ngay lập tức. Không thể kỳ vọng tạo ra một hệ thống dễ đọc ngay từ đầu hoặc dễ hiểu trên toàn thế giới. Một ký hiệu có giá trị nhất định đối với người Pháp sẽ có giá trị khác đối với người Anh hay người Ý. Trong bảng chữ cái Latin, hầu như không có chữ cái nào có giá trị chung cho tất cả các dân tộc sử dụng bảng chữ này. Khi học bất kỳ ngôn ngữ nào, người ta luôn phải bắt đầu bằng việc học một bảng chữ cái mới.

Vì vậy, khi tạo ra một bảng chữ cái cho một dân tộc chưa có chữ viết, cần loại bỏ ý định – dù công khai hay không – rằng hệ thống phiên âm phải dễ đọc đồng thời cho chính đồng bào của người tạo ra nó, dù là người Pháp hay Anh. Nếu không, kết quả sẽ giống như hệ thống của Mục sư Bridge (được đề cập sau đây) hoặc như những gì các nhà truyền giáo đạt được khi điều chỉnh chữ quốc ngữ cho các ngôn ngữ của các dân tộc nguyên thủy ở Đông Dương, vì tất cả các nhà truyền giáo này đều bắt đầu bằng việc học tiếng Việt. Không hệ thống nào trong số này là hợp lệ, như sẽ được trình bày sau.

Điều rút ra từ nhận xét này là cần tập trung hoàn toàn vào người sử dụng chính của ngôn ngữ cần phiên âm. Nếu tuân thủ nghiêm ngặt nguyên tắc này – vốn là điều hiển nhiên – người ta sẽ tránh được việc sa đà vào các chi tiết thừa thãi, chỉ hữu ích cho người ngoại quốc.

Dưới đây là một số ví dụ về các chi tiết không cần thiết:

– Trong tiếng Việt, việc xác định độ mở của âm “ê” trong nguyên âm đôi “iê” hoặc của “ô” trong nguyên âm đôi “uô” là hoàn toàn thừa, vì không thể có sự nhầm lẫn nào, do các cặp đối lập iê và îê, uô và ūô không tồn tại.

– Trong tiếng Campuchia, các từ được ghi là sbh, seh thể hiện một sự mô tả xa xỉ nhưng vô ích và tốn kém để tái hiện trong in ấn. Chúng chủ yếu phản ánh ý định của tác giả người Pháp muốn người đồng hương của mình phát âm chính xác các từ tiếng Campuchia. Đối với người Campuchia, soh và seh là đủ, không thể có sự nhầm lẫn về nghĩa hay cách phát âm.

Ủy ban Đà Lạt đã nỗ lực nghiêm túc tuân thủ nguyên tắc cơ bản này. Họ đạt được điều đó bằng cách từ bỏ phương pháp âm vị học (phonétique) và áp dụng phương pháp ngữ âm học (phonologie).

(1) Mỗi khi tôi đề xuất tránh làm quá tải các chữ cái bằng các dấu phụ bất tiện và ưu tiên sử dụng tổ hợp chữ cái, luôn có người am hiểu chút ít về âm vị học phản đối, cho rằng họ được dạy rằng một âm chỉ nên được biểu thị bằng một ký hiệu duy nhất. Trước hết, cần ghi nhận các âm vị (phonèmes) chứ không phải âm thanh (sons), điều này không hoàn toàn giống nhau, như sẽ được giải thích sau. Tính nghiêm ngặt của ký hiệu âm vị học không giống với các quy tắc mà ký hiệu ngữ âm học phải tuân theo. Chắc chắn, một âm vị cũng cần được biểu thị bằng một ký hiệu duy nhất, nhưng “ký hiệu duy nhất” không nhất thiết là một chữ cái đơn lẻ. Ký hiệu có thể phức tạp và được tạo thành từ hai hoặc nhiều chữ cái kết hợp thành một khối. Điều cốt lõi là hệ thống phải nhất quán. Ví dụ, tiếng Việt hoàn toàn có thể biểu thị âm vòm miệng không rung và âm mũi vòm miệng lần lượt bằng ch và nh. Nhưng nó thiếu nhất quán khi sử dụng nhóm gh để biểu thị âm ngạc mềm rung, rồi dùng kh và th để ghi các âm có hơi, khiến h trong các tổ hợp này trở thành dấu phụ biểu thị ba đặc tính khác nhau: vòm miệng hóa, ngạc mềm hóa, và hơi hóa.

Độc giả vui lòng tham khảo các tài liệu kỹ thuật về sự khác biệt giữa âm vị học và ngữ âm học (1). Tôi chỉ xin tóm tắt rằng các nhà âm vị học nghiên cứu “các âm thanh con người như những đối tượng của lịch sử tự nhiên” (Haudricourt). Nghĩa là họ nghiên cứu và mô tả các âm thanh ngôn ngữ như các hiện tượng vật lý, độc lập với ngôn ngữ hoặc các ngôn ngữ sử dụng chúng. Ngược lại, ngữ âm học nghiên cứu các âm vị, tức là các âm thanh được một ngôn ngữ cụ thể sử dụng với giá trị chức năng, hay nói cách khác, với giá trị phân biệt, giúp phân biệt một từ với các từ khác trong ngôn ngữ đó.

Một âm thanh, xét như một thực thể vật lý, luôn giống chính nó, đó là lý do các nhà âm vị học tìm cách ghi lại chúng với độ chính xác tối đa và đã phát minh ra các hệ thống phức tạp cho mục đích này. Đây cũng là lý do một hệ thống phổ quát, như hệ thống của Hiệp hội Âm vị học Quốc tế, là khả thi.

Ngược lại, một âm vị không phải là một âm thanh luôn giống chính nó. Dù là một thực thể vật lý, nó là một thực thể biến đổi, bị chi phối bởi tinh thần của ngôn ngữ. Một âm vị có một “khoảng thực hiện” nhất định, nghĩa là nó có thể thay đổi tùy theo ngữ cảnh âm thanh, hay nói cách khác, cùng một âm vị có thể được “thực hiện” khác nhau tùy thuộc vào các âm trước và sau nó.

Do đó, một hệ thống phiên âm âm vị học, khi áp dụng cho một ngôn ngữ cụ thể, chỉ mang lại độ chính xác ảo. Ngày nay, nó bị các nhà ngôn ngữ học hàng đầu lên án. Ông Sauvageot viết về việc phiên âm một tập hợp tài liệu dân gian Phần Lan: “Phải nói rằng hệ thống phiên âm này không thành công. Nó ghi lại các chi tiết thừa và thường thể hiện một độ chính xác ảo, như tất cả các ký hiệu chịu ảnh hưởng từ sự ám ảnh quá mức về tính chính xác.” Và nhà ngôn ngữ học uy tín này thêm rằng: “… một ký hiệu quá nô lệ vào ‘lời nói’ có nguy cơ để lọt vào phiên âm những sai sót, những đặc điểm cá nhân và vô số chi tiết ‘không liên quan’ dẫn đến sự nhầm lẫn” (2).

Một rủi ro khác của phiên âm âm vị học là điều mà ông Haudricourt chỉ ra: “Khi một người châu Âu tạo ra một bảng chữ cái âm vị học, họ nghĩ rằng mình đang làm khoa học khách quan bằng cách biểu thị các hiện tượng tự nhiên bằng các chữ cái. Đó là một ảo tưởng, vì không thể tách âm thanh ra khỏi ngôn ngữ sử dụng nó. Người châu Âu trưởng thành chỉ nghe được ngôn ngữ ngoại lai thông qua các âm thanh của tiếng mẹ đẻ; khi Mục sư Bridge tạo ra một bảng chữ cái âm vị học cho người Yaghan ở Tierra del Fuego, bảng chữ cái đó không biểu thị các âm thanh của tiếng Fuegian, mà là các âm thanh của tiếng Anh của Bridge” (3).

Hệ thống phiên âm cũ dùng cho tiếng Srê mắc phải cả hai khuyết điểm nghiêm trọng nêu trên. Dù có vẻ chính xác nhờ các dấu phụ, nó vẫn thiếu chính xác và không đầy đủ.

(1) Sự khác biệt cơ bản giữa hai nguyên tắc phiên âm được tóm tắt trong bài viết của ông Haudricourt, Âm vị học và Ngữ âm học, trong Le Monde Non Chrétien, số 15, tháng 7-tháng 9 năm 1950, trang 342-347.

(2) Trong Bulletin de la Société de Linguistique de Paris, 1950, tập XLVI, số 2, trang 225.

(3) Haudricourt, dẫn nguồn trên, trang 345.

Hệ thống phiên âm cũ chỉ biểu thị các âm thanh mà người tạo ra nó nghe được hoặc nghĩ rằng mình nghe được. Một số âm vị đặc trưng quan trọng bị bỏ sót, ví dụ: các âm trước thanh hầu, âm tắc thanh hầu, và độ dài của nguyên âm.

Để chứng minh sự tiến bộ của hệ thống phiên âm mới, chỉ cần so sánh từ điển Kơho của Đức Giám mục Cassaigne với từ điển của Linh mục Dournes, cả hai đều ghi lại cùng một phương ngữ. Từ điển của Cassaigne không ghi các âm trước thanh hầu, trong khi Linh mục Dournes ghi chúng cẩn thận bằng cách lặp đôi phụ âm:

| Cassaigne | Dournes | Nghĩa |

|———–|———|——-|

| bao | bao | “chồng” |

| bao | bbao | “túi” |

| dam | dam | “đực” |

| dam | ddam | “kho” |

Do đó, trong từ điển Cassaigne, có sự nhầm lẫn giữa “chồng” và “túi”, cũng như giữa “đực” và “kho”.

Âm tắc thanh hầu cũng không được ghi trong từ điển Cassaigne (1):

| Cassaigne | Dournes | Nghĩa |

|———–|———|——-|

| go | go | “thấy” |

| go | go’ | “mảnh, nhúm” |

Trừ cặp đối lập a và ă mà tiếng Việt đã quen ghi, từ điển Cassaigne không ghi nhận bất kỳ cặp đối lập độ dài nào khác. Bằng cách ghi độ dài của nguyên âm, Linh mục Dournes đã khắc phục một lỗ hổng làm sai lệch đặc điểm của ngôn ngữ, vì đối lập độ dài là một đặc trưng riêng biệt của tiếng Srê.

| Cassaigne | Dournes | Nghĩa |

|———–|———|——-|

| do | do | “đây” |

| do | doo | “mang (đồ trang sức), đeo (nhẫn)” |

| is | is | “một mình” |

| is | iis | “khô” |

| sung | sang | “cũng” |

| sung | suung | “rìu” |

| me | me | “cái” |

| me | mee | “mẹ” |

Cuối cùng, từ điển cũ còn chứa các nhầm lẫn, các âm vị được nhận diện sai hoặc không được nhận diện (2): Ví dụ, âm vòm miệng rung ướt được ghi lúc thì bằng j, lúc thì bằng di. Chẳng hạn: ji “đau đớn”, jaran “hận thù”, jo’rok “tham ăn”, nhưng mặt khác lại có dia (Dournes: ja) “cỏ”, diong (Dournes: jong) “chân”. Thậm chí, cùng một từ được ghi theo hai cách khác nhau: diu (trang 188) và ju (trang 207) “đi thăm”.

(1) Có ý kiến cho rằng từ điển Dournes không phải lúc nào cũng ghi âm tắc thanh hầu. Đúng là có những thiếu sót và sai lầm không tránh khỏi trong một công trình đầu tiên. Nhưng chính tác giả cũng nhận thức được điều này và dự định sửa chữa, cải thiện trong các ấn bản sau.

(2) Dường như Đức Giám mục Cassaigne cảm nhận được âm tắc thanh hầu sau a, nhưng ông không nhận ra và nghe a kèm âm tắc thanh hầu như một a ngắn, ví dụ: pă “bẻ gãy” (Dournes: pa’), nhưng cũng có ta “ngọn giáo” (Dournes: taa). Âm tắc không nhất thiết làm ngắn nguyên âm trước nó.

Một cải tiến khác, dù ít quan trọng hơn, trong từ điển Dournes là sự phân biệt typographic giữa i nguyên âm và i phụ âm, giữa u nguyên âm và u phụ âm. Sự phân biệt đôi khi tinh tế giữa các nguyên âm này và các dạng phụ âm y và w, nhưng một hệ thống phiên âm ngữ âm học cần thực hiện sự phân biệt này.

Vậy, hệ thống mới không chỉ ghi lại chính xác và đầy đủ hơn các đặc điểm âm thanh của tiếng Srê, mà còn đơn giản và thực tiễn hơn. Thực tế, sau khi được chuyển đổi, từ điển của Linh mục Dournes đã được in ấn mà không gặp khó khăn. Sau đó, một cuốn giáo lý và một sách cầu nguyện bằng tiếng Srê đã được in tại Pháp, ở Issy-les-Moulineaux.

Tôi được biết Mục sư Jackson cũng đã xuất bản một cuốn sách tập đọc. Giờ đây, một văn bản tiếng Srê có thể được đánh máy mà không thiếu dấu hoặc ký hiệu, bằng một máy đánh chữ thông thường. Văn bản đó cũng có thể được chuyển ngay thành mã Morse mà không cần chỉnh sửa. Đáng tiếc, điều này không thể áp dụng cho các phương ngữ khác vẫn được phiên âm bằng chữ quốc ngữ.

Sự thất bại của các hệ thống phiên âm dựa trên chữ quốc ngữ dễ hiểu. Chữ quốc ngữ ban đầu là một hệ thống phiên âm âm vị học cực kỳ chính xác, được thiết kế đặc biệt cho tiếng Việt; do đó, nó không thể dùng để biểu thị các ngôn ngữ Indonesia, các phương ngữ Mọi, và các ngôn ngữ Môn-Khmer, vốn có hệ thống âm thanh hoàn toàn khác với tiếng Việt.

Sự thiếu sót của chữ quốc ngữ đã buộc các nhà phiên âm đầu tiên của các phương ngữ Mọi, Bahnar, Jarai, Rhadé, v.v., phải thêm các ký tự mới vào một bảng chữ cái đã quá tải dấu phụ.

Sự vô lý của các hệ thống phiên âm phức tạp và tốn kém được chứng minh mỗi khi cần xuất bản một tài liệu bằng một trong những ngôn ngữ này. Ngay cả trong các tạp chí chuyên ngành, với nguồn tài chính dồi dào, được xuất bản ở các trung tâm có nhà in lớn như Paris, Hà Nội, Sài Gòn, người ta vẫn thường thấy thông báo ở đầu các văn bản Bahnar, Rhadé, Jarai, hay thậm chí Campuchia: “Do không có đủ các ký tự typographic cần thiết, chúng tôi buộc phải điều chỉnh một phần hệ thống của tác giả” (1).

Một bảng chữ cái mà không thể sử dụng thuận tiện thì có giá trị gì?

Tôi luôn ngạc nhiên trước thách thức này: người ta đã cố gắng trang bị cho các dân tộc còn nguyên thủy, nếu không muốn nói là đang sống trong cảnh thiếu thốn vật chất, cư ngụ ở những vùng mà nền văn minh hiện đại và các kỹ thuật của nó chưa thâm nhập, và có lẽ sẽ chưa thể thâm nhập nếu thế giới tiếp tục như hiện nay, một hệ thống chữ viết bất tiện đến mức gần như không thể in sách cho họ. Đây thực sự là đi ngược lại mục tiêu ban đầu.

Một trong những lý do khiến người Thái (1) ở miền Bắc Việt Nam liên tục từ bỏ chữ viết của họ, rồi đến chữ quốc ngữ mà các nhà truyền giáo đã dạy, để cuối cùng chấp nhận hệ thống La Mã hóa được thiết lập trong sứ mệnh của tôi tại Lai Châu năm 1947 – một hệ thống dựa trên các nguyên tắc đã nêu – là vì, đối với một dân tộc bị bao vây, bị chiến tranh cô lập với thế giới, họ cần liên lạc qua điện báo với phần còn lại của đất nước, gửi thông báo và lệnh dễ dàng đến các làng di tản và cư dân đang chạy loạn. Những hoàn cảnh này, cùng với sự đơn giản của hệ thống, đã khiến hệ thống La Mã hóa nhanh chóng trở nên phổ biến và lan tỏa đến những vùng xa xôi nhất của Cao nguyên nơi người Thái sinh sống.

(1) Xin các phóng viên thứ lỗi, nhưng quá nhiều người vẫn viết “Thaï”. Chính tả chính thức hiện nay là Taï, không có hơi, khi nói về người Taï ở miền Bắc Việt Nam. Người Thaï, với hơi, là cư dân của Thái Lan, tức người Xiêm.

Để kết luận, tôi xin bày tỏ một mong muốn:

Cần khẩn trương thiết lập, như đã làm cho tiếng Taï và Srê, các hệ thống phiên âm mới thực tiễn và chính xác hơn cho các ngôn ngữ Bahnar, Jarai, Rhadé – những ngôn ngữ có hệ thống âm thanh đơn giản, không thanh điệu, nên dễ ghi lại mà không cần quá tải, chỉ cần một chút sáng tạo. Điều này có thể đạt được, với điều kiện phải xác định chính xác các âm vị của ngôn ngữ và không nghe chúng qua lăng kính chữ quốc ngữ của các nhà truyền giáo và nhà dân tộc học đầu tiên, những người thiếu đào tạo ngôn ngữ học và có xu hướng đồng hóa mọi âm thanh nghe được từ miệng người bản địa với các âm tiếng Việt.

PHỤ LỤC

Biên bản và Báo cáo chính thức

Ngày 1 tháng 8 năm 1949, tại Hiệu trưởng Học viện Đà Lạt, một Ủy ban đã họp để chính thức thiết lập một hệ thống phiên âm cho phương ngữ Srê (Kơho).

Ủy ban này, do Ngài Hiệu trưởng Học viện Bayen, Cố vấn Liên bang về Giáo dục, thành lập, được chủ trì bởi Giáo sư Martini, Cố vấn Chính phủ Campuchia.

Các thành viên khác bao gồm:

– Mục sư Jackson, thuộc Phái đoàn Tin Lành Đà Lạt,

– Linh mục Dournes, Nhà truyền giáo tại Kala,

– Ông Adelé, Trưởng khu vực Jiring,

– Ông Condominas, thuộc Nghiên cứu Khoa học Thuộc địa,

– Ông An Đinh, Giáo viên tại Trường Miền núi Kade,

– Ông Sole, thuộc Phái đoàn Tin Lành,

– Ông Phạm Văn Nam, thuộc Phái đoàn Tin Lành,

– Ông Ourgaud, chủ đồn điền tại Jiring.

Ông Martini mở đầu phiên họp bằng cách nêu các nguyên tắc chỉ đạo mà ông yêu cầu thông qua:

“1. Hệ thống phiên âm phải phục vụ người dân nói ngôn ngữ hoặc phương ngữ cần La Mã hóa. Do đó, cần tránh các chi tiết quá mức chỉ hữu ích cho người ngoại quốc; đặc biệt khi ở đây chúng ta đang xử lý một phương ngữ được nói với những biến thể phát âm nhẹ giữa các bộ tộc Srê, Maa, Cil, Bosü, Laac, v.v.

Một sự mô tả âm vị học quá chi tiết, dù có giá trị khoa học, chỉ có thể dựa trên cách phát âm của một nhóm và sẽ gây trở ngại thực tế cho các nhóm lân cận.

2. Hệ thống phiên âm phải cho phép sử dụng ngay máy đánh chữ thông thường, gửi điện báo, và dễ dàng xuất bản sách báo bằng ngôn ngữ bản địa.

3. Vì mục đích này, cần tận dụng tối đa các ký hiệu thông dụng của bảng chữ cái Latin, và tránh làm quá tải các dấu phụ bằng cách ưu tiên sử dụng các cặp chữ và tổ hợp chữ cái.

Ví dụ, các nguyên âm ngắn sẽ được viết mà không cần dấu ngắn thông thường, trong khi nguyên âm dài sẽ được biểu thị bằng cách lặp đôi chữ cái: thay vì pă và pā, sẽ viết pa và paa.

4. Độ mở và độ dài của nguyên âm sẽ được ghi cẩn thận mỗi khi các yếu tố âm thanh này tạo thành các ‘cặp đối lập ngữ âm có ý nghĩa’, tức là khi chúng góp phần phân biệt nghĩa của hai từ chỉ khác nhau về độ mở hoặc độ dài của nguyên âm. Ví dụ: pa ‘mới’ đối lập với paa ‘cho’.

Nói chung, việc ghi độ mở và độ dài của nguyên âm khi không có đối lập nghĩa là không nên, vì khi đó độ mở và độ dài thay đổi giữa các phương ngữ lân cận. Cách phát âm chỉ được giữ giống nhau tuyệt đối khi có đối lập ngữ âm, tức là đối lập nghĩa (1).”

Các nguyên tắc này được Ủy ban chấp thuận. Công việc kéo dài qua hai phiên họp, và ông Adelé được giao soạn thảo báo cáo với sự hỗ trợ của Linh mục Dournes. Tất cả thành viên đều tham dự cả hai phiên họp, và sau khi thảo luận, hệ thống phiên âm sau đã được thiết lập và chấp thuận đồng thuận:

PHỤ ÂM

Âm cổ họng (Gutturales):

| Loại | Ký hiệu | Ví dụ | Nghĩa |

|——|———|——-|——-|

| Không rung | k | ka | “cá” |

| Không rung có hơi | kh | kha | “dấu” |

| Rung | g | go | “thấy” |

| Mũi | ng | ngal | “cái cày” |

Âm vòm miệng (Palatales):

| Loại | Ký hiệu | Ví dụ | Nghĩa |

|——|———|——-|——-|

| Không rung (ướt) | c | cau | “người đàn ông” |

| Không rung có hơi | ch | chi | “người Pemsien”, “cây” |

| Rung | j | ji | “đau” |

| Mũi | ny | nyo | “cười” |

| Mũi có hơi | nyh | nyhot | “cỏ” |

Âm răng (Dentales):

| Loại | Ký hiệu | Ví dụ | Nghĩa |

|——|———|——-|——-|

| Không rung | t | ti | “cánh tay” |

| Không rung có hơi | th | tho | “lau” |

| Rung | d | daa | “nước” |

| Rung trước thanh hầu | dd | ddii | “dẫn dắt” |

| Mũi | n | na | “cá nhân” |

| Mũi có hơi | nh | nha | “lá” |

Âm môi (Labiales):

| Loại | Ký hiệu | Ví dụ | Nghĩa |

|——|———|——-|——-|

| Không rung | p | pa | “mới” |

| Không rung có hơi | ph | pha | “thắng” |

| Rung | b | bo | “múc” |

| Rung trước thanh hầu | bb | bbô | “bẩn” |

| Mũi | m | mi | “ngươi” |

| Mũi có hơi | mh | mhi | “sồi” |

Âm bên (Latérales):

| Loại | Ký hiệu | Ví dụ | Nghĩa |

|——|———|——-|——-|

| Không rung | l | loha | “mỏng” |

| Có hơi | lh | lha | “ngái ngủ” |

Âm rung (Roulées):

| Loại | Ký hiệu | Ví dụ | Nghĩa |

|——|———|——-|——-|

| Không rung | r | rang | “đậu mùa” |

| Có hơi | rh | rhiang | “trăm” |

Âm rít (Sifflante):

| Loại | Ký hiệu | Ví dụ | Nghĩa |

|——|———|——-|——-|

| Không rung | s | saa | “ăn” |

Nửa nguyên âm (Semi-voyelles):

| Loại | Ký hiệu | Ví dụ | Nghĩa |

|——|———|——-|——-|

| Không rung | w | wang | “chuồng” |

| Không rung | y | you | “cặp” |

Âm tắc thanh hầu (Occlusion glottale):

– Được ghi bằng dấu nháy đơn (’).

– Ví dụ: lo’i “cái rổ”.

– Trong một từ, nó được ghi mỗi khi có nguy cơ đọc nhầm hai âm thành nguyên âm đôi trong khi chúng phải được phát âm riêng lẻ. Ví dụ: lôu “gấp”, nhưng lou “cây dừa”.

– Ở cuối từ, nó được ghi mỗi khi có đối lập ngữ âm có ý nghĩa, tức là khi từ có nghĩa khác nhau tùy thuộc vào việc có âm tắc thanh hầu hay không, với độ dài âm không đổi; không phải mọi nguyên âm ngắn cuối đều kết thúc bằng âm tắc, và có những nguyên âm dài kết thúc bằng âm tắc.

– Ví dụ: pa “mới” đối lập với pa’ “gãy”; taa “gỡ” đối lập với taa’ “ngọn giáo”.

NGUYÊN ÂM

| Giá trị âm vị | Phiên âm | Ví dụ | Nghĩa |

|—————|———-|——-|——-|

| à (ngắn) | a | pa | “mới” |

| a (dài) | aa | paa | “cho” |

| e (mở ngắn) | e | pe | “ba” |

| è (mở dài) | ee | mee | “mẹ” |

| ë (đóng ngắn) | ê | bê | “như” |

| é (đóng dài) | êe | bée | “trâu” |

| ï (ngắn) | i | ti | “tay” |

| ī (dài) | ii | tii | “dắt (bằng dây)” |

| o (mở ngắn) | o | po | “cuốc” |

| ô (mở dài) | oo | poo | “bọc” |

| ô (đóng) | ô | pô | “chủ” |

(Không có đối lập độ dài cho nguyên âm ô đóng trong tiếng Srê, nên ô đóng luôn được ghi là ô.)

| ơ (râu) | o | po | “dựng” |

| ü (ngắn) | u | pu | “phù” |

| ū (dài) | uu | puu | “đánh” |

| ow (nguyên âm đôi) (1) | ou | pou | “dấu hiệu nhà thông gia” |

| ư (râu) | ü | ün | “yên ngựa” |

(1) Nguyên âm đôi không xuất hiện ở tất cả các địa phương, do đó Ủy ban không chấp nhận phiên âm ou. Tuy nhiên, cần duy trì sự phân biệt giữa u dài và u (<ou>).

NGUYÊN ÂM ĐÔI

| Phiên âm | Ví dụ | Nghĩa |

|———-|——-|——-|

| ai (khi a ngắn) (1) | gobai | “bò rừng” |

| ae (cho ai, khi a dài) (2) | bae | “muốn” |

| au (khi a ngắn) (3) | ddau | “xấp xỉ” |

| ao (cho au, khi a dài) (4) | ddao | “đao” |

| ui | hui | “quên” |

| ei | blei | “mua” |

| eu | leu | “cỏ đầm” |

| oi (khi o ngắn) (5) | tongoi | “ngô” |

| oe (cho oi, khi o dài) (6) | kpoe | “lúa” |

| oi | loi | “dễ” |

| (xem o’i ngắt quãng với âm tắc thanh hầu | lo’i | “cái rổ”) |

| ou | lou | “gấp” |

| (xem o’u ngắt quãng với âm tắc thanh hầu | lo’u | “cây dừa”) |

| ua | kuang | “thủ lĩnh” |

| (nhưng wa khi u là phụ âm | wang | “chuồng”) |

| ia | iar | “gà” |

| (nhưng ya khi i là phụ âm | yar | “móc”) |

| iu | iu | “hút” |

| (nhưng yu khi i là phụ âm | yu | “cái nơ”) |

(1) ai, (2) āi, (3) au, (4) āu, (5) oi, (6) ōi. Ủy ban đồng thời đã xem xét cách thực hiện các âm vị này trong cách phát âm của người bản địa.